برگزاری چهارمین همایش ملی نگاهی نو به زبان و ادب عامه

دکتر سیدعلی کرامتی مقدم

دبیر علمی چهارمین همایش ملی نگاهی نو به زبان و ادب عامه

انجمن علمي- آموزشي معلّمان زبان و ادبيّات فارسي خراسان رضوي، مؤسسۀ فرهنگي هنري خردسراي فردوسي، انجمن علمي زبان و ادبيّات فارسي، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، قطب علمي شاهنامه دانشگاه فردوسي مشهد، انجمن ترويج زبان و ادب فارسي شعبۀ خراسان، اداره کلّ فرهنگ و ارشاد اسلامي خراسان رضوي و اداره کل آموزش و پرورش خراسان رضوي چهارمین همایش ملی نگاهی نو به زبان و ادب عامه را برگزار کردند.

دکتر نعمت‎الله فاضلی، دکتر غلامحسین غلامحسین‎زاده، علی بلوکباشی و محمد جعفری به عنوان سخنرانان ویژۀ همایش و 14 سخنران نیز برای ارائۀ مقاله دعوت شده بودند.

چهارمین همایش ملی نگاهی نو به زبان و ادب عامه در ساعت 9 صبح روز پنج‎شنبه در دانشگاه فردوسی مشهد با تلاوت قرآن، پخش سرود ملي و زیارت خاصۀ علی بن موسی الرضا(ع) آغاز شد.

در ابتدا جناب آقاي دکتر ياحقّي(رئيس همايش) سخنراني کردند و به میهمانان و حاضران خيرمقدم گفتند، ایشان در سخنان خود گفتند: خراسان سهم بزرگي در فرهنگ عامه دارد اما بسيارمحروم مانده و حتما بايد در اين حوزه مطالعات بيشتري صورت گيرد. وي افزود: فرهنگ عامه به مسائل مردم شناسي، لهجه ها، گويش ها و آداب و رسوم در روستاها و شهرهاي کوچک توجه خاص مي کند. ياحقي تصريح کرد: ادبيات ما سرشار از غنايم مردم شناسي است و بايد آن را در زبان مردم پيدا کنيم. 

جناب آقاي دکتر خدابنده(مدير کل آموزش و پرورش خراسان رضوي، سخنران بعدی بود که در سخنان خود گفتند: خراسان رضوي همواره مهد علم، ادب و هنر بوده و به دليل اينکه از يک تنوع قوميتي برخوردار بوده در زمينه فرهنگ عامه جايگاه ممتازي در کشور داراست. وي افزود: فرهنگ عامه جزئي از فرهنگ بشري است که از طرق مختلف وارد زندگي مردم شده است و اين فرهنگ مي‎تواند زيربناي ادبيات و هنر هر ملتي باشد.

مديرکل آموزش و پرورش خراسان رضوي اظهار کرد: يکي از رسالت هاي مهم آموزش و پرورش حفظ و انتقال زبان و فرهنگ است، فرهنگي که به مثابه يک رنگين کمان زيباست. وي عنوان کرد: حفظ و انتقال فرهنگ و ادبيات به نسل‎هاي بعدي از وظايف دستگاه تعليم و تربيت محسوب مي شود. 

گزارش دبیر علمی همایش، دکتر سیدعلی کرامتی مقدم:

در ادامه، دکتر سيدعلي کرامتي‌مقدم، دبير علمي چهارمين همايش نگاهي نو به زبان و ادب عامه، گزارشي از روند آن ارائه داد. ایشان در ابتدای سخن از پیشینۀ برگزاری همایش‎های زبان و ادب عامه سخن گفتند و تصریح کردند که: اولين دوره همايش در دانشگاه رفسنجان، دومي در دانشگاه خلیج فارس بوشهر، سومي در دانشگاه پیام نور ياسوج برگزار شده است و چهارمين همایش زبان و ادب عامه را ما در دانشگاه فردوسي مشهد برگزار می‎کنيم.

دبیر علمی همایش گفت: ما حدود ۲۰۰ مقاله دريافت کرديم که نويسندگان آن استادان دانشگاه، دانشجويان مقاطع تحصيلي ارشد و دکتري و معلمان آموزش و پرورش هستند. داوران حدود 136 مقاله را برای انتشار پذیرفتند که ۲۴ مقاله را در کتاب مجموعه مقالات همايش با عنوان: کليد گنج سعادت(مجموعه مقالات چهارمين همايش ملّي نگاهي نو به زبان و ادب عامّه)  به چاپ رسانديم و بقیۀ مقالات در فصلنامه‌هاي پاژ، مهرا و پژوهش‌هاي ادبي و بلاغی و مجموعه الکترونیک منتشر خواهد شد. 

سخنران بعدي جناب آقاي دکترغلامحسين غلامحسين زاده،

رئيس انجمن زبان و ادب فارسي، بود که توضيحاتي درباره پيشينه پژوهش دربارۀ زبان و ادب عامه ارائه کرد. او با اشاره به فروگذاري صورت‌گرفته در زمينه زبان و ادب عامه گفت: براي اينکه بتوانيم اين غفلت را جبران کنيم، به عنوان انجمن علمي استادان زبان و ادبيات فارسي سعي کرديم به مطالعات حوزه زبان و ادب عامه شکل دانشگاهي دهيم. ما گرايش زبان و ادبيات عامه را تعريف کرديم که در وزارت علوم تصويب شد. نخستين دوره آن نيز در دانشگاه تربيت مدرس، سپس در ديگر دانشگاه‌ها تدريس شد. بعد‌ها مجله علمي‌پژوهشي راه‌اندازي کرديم که به سبب استقبال زياد، از فصل‌نامه به دوماه‌نامه تغيير وضعيت داد. اين همايش‌هاي سلسله‌وار نيز از اقدامات ديگر در اين زمينه است.

رئيس انجمن زبان و ادبيات فارسي برگزاري اين‌گونه همايش‌ها را باعث رونق مطالعه در اين حوزه -که با کمبود منابع و تحقيقات علمي روبه‌روست- و توليد مقالات علمي دانست. بايد مردم و فرهنگ را جدي گرفت. 

دکتر محمدحسين پاپلي‌يزدي، رئيس پژوهشکده اميرکبير جهاد دانشگاهي، ديگر سخنران برنامه بود. او با بيان اينکه ما در فرهنگ عامه در سطح بين‌المللي به دنبال دانشي هستيم که تبديل به علم امروزي و تلفيقي از دانش بومي و مدرن باشد، از اهميت توجه به آن دسته از دانش‌هاي ما گفت که در سطح بين‌المللي در حال نابودي است. پاپلي بزرگ‌ترين مشکل آموزش و پرورش و دانشگاه را در اين دانست که هرکس از آن خارج مي‌شود فکر مي‌کند از ديگران بيشتر مي‌فهمد و يادآور شد که مديريت مدرني که کپي‌برداري کرده‌ايم نتوانسته ما را به توسعه برساند. اين نويسنده و پژوهشگر با تأکيد بر اينکه نبايد فرهنگ عامه را مختص به ادبيات دانست، اضافه کرد: خواسته من اين است که فرهنگ عامه به سيستمي با دانش‌ها و استادان مختلف تبديل شود و افراد بي‌سواد، اما بافرهنگ دعوت شوند تا به ياري آن‌ها بتوانيم راه زندگي گذشته را پيدا کنيم. امروزه، چون فرهنگ خود را فراموش کرده‌ايم دچار انواع مشکلات هستيم. بايد مردم و فرهنگ را جدي گرفت.

سخنران بعدي دکتر نعمت الله فاضلي، استاد پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي، بود که در سخنرانی خود، صورت‌بندي مسئله مطالعات فرهنگ مردم در ايران معاصر را برآيند نهايي کار‌هايي برشمرد که در دوره معاصر انجام شده و دربردارنده مجموعه وسيعي از رنج و فقر و نابساماني‌هاست.  او بنيادي‌ترين گفتمان حاکم بر جامعه ايران در ۵۰۰ سال اخير را گفتمان تغيير دانست و گفت: فرهنگ مردم، شيوه زندگي قومي و زبان عامه بخش مهمي از گفتمان تغيير است که پيوند فرهنگ مردم با آن ابعاد بسياري دارد. هسته اصلي تئوريک اين بحث، اين است که در دوره معاصر با مفهومي به نام فرهنگ مردم مواجه مي‌شويم. ما در دوره پيشامعاصر، با اينکه با اين فرهنگ مي‌زيستيم، نامي براي آن نداشتيم. فرهنگ به ابعادي تجزيه شده و بخشي از آن جدا شده است. اين جدا شدن بخش وسيعي از زندگي در نتيجه تغيير است که نوعي بي‌قراري ايجاد مي‌کند. اين بي‌قراري براي انسان نوعي ايراني، اضطراب مرگ فرهنگ است. به همين دليل در بحث فرهنگ مردم آن چيزي که توجه ما را جلب مي‌کند گذشته نيست، اضطراب از يک آينده و مرگ در انتظار ماست که نکند انسان ايراني به پايان حيات خويش رسيده باشد. فاضلي به بايستگي درک عميق‌تر فرهنگ مردم تأکيد کرد و توضيح داد: اين مسئله فراتر از سرگرمي و گردآوري است. وظيفه‌اي که برعهده پژوهشگران فرهنگ و ادب عامه است، دست يافتن به تفسيري انتقادي از هستي‌شناسي تاريخي اکنون ماست. ما تا اين لحظه شکست خورده‌ايم. فولکلور اگر مي‌خواهد به فرهنگ ايراني کمک کند، بايد جاي خود را در هستي‌شناسي معاصر بيابد و اين امر مستلزم تفکر عميق است.  

علي بلوکباشي، نويسنده و پژوهشگر حوزه مردم‌شناسي و فرهنگ عامه، سخنران بعدی بودند که تصریح کردند: تلاش در زمينه مطالعه فرهنگ عامه در اين است که بتوانيم راهي براي شناخت انسان پيدا کنيم. حدود ۱۷۰ سال از وضع اصطلاح فولکلور مي‌گذرد. اين اصطلاح ۲۵ سال قبل از تعريف نوين فرهنگ وضع شد. ما نيز در ايران ۷۰ سال پس از تولد اين اصطلاح با آن آشنا شديم. نخستين کساني که با اين دانش آشنايي پيدا کردند، اديباني، چون ميرزا حبيب اصفهاني، محمدعلي جمالزاده، صادق هدايت و غلامرضا رشيدياسمي بودند. آن‌ها، چون فرهنگ غرب را مي‌شناختند، با فولکلور محلي نيز آشنا شدند. هدايت نخستين کسي بود که در ايران دست به گردآوري اين فولکلور زد. او در آغاز، اعتقادي به فرهنگ عامه نداشت و فرهنگ توده را اوهام و عقايد سخيفه مي‌دانست. ولي رفته‌رفته نگاهش عوض شد و با خواندن آثار فرنگي تغيير عقيده داد. بعد‌ها به فرهنگ عامه به عنوان گنجينه‌هاي ملي نگاه مي‌کرد و اين گنجينه‌هاي ملي را پرمايه‌تر از فولکلوري دانست که در سرزمين‌هاي غربي به ويژه فرانسه وجود داشت. اين پژوهشگر اظهارکرد: فولکلور هيچ گاه نمي‌ميرد، بلکه در فرايند زمان بازتوليد مي‌شود. او ادب عامه را از گونه‌هاي هنر زباني برشمرد که با اشکال مختلف آن مي‌توان به خلقيات و شخصيت‌هاي فرهنگي انسان‌ها پي برد.

اجراي موسيقي محلي خواف از دیگر برنامه‎های ااجرایی در این همایش بود. 

سخنران بعدی جناب آقاي دکتر محمد جعفري، پژوهشگر مرکز دايره المعارف بزرگ اسلامي، بود که در زمینۀ آسیب‎شناسی پژوهش‎های فرهنگ و ادب عامه در ایران سخنرانی کردند.

برنامۀ بعدی نیز شعرخواني محلي جناب آقاي محمدرضا خوشدل بود که با استقبال حاضران مواجه شد.

بعد از آن حدود سی دقیقه برای نماز و پذيرايي مراسم تعطیل شد.

سخنران بعدي دکتر سيدقاسم حسني، عضو هيأت علمي دانشگاه مازندران، بود که مقالۀ خود را در زمینۀ «نسبت فرهنگ فولکلوريک و فرهنگ‌عامّه باتوجه به چشم ‌انداز مردم ‌نگاري در ايران.» ارائه کرد.

سخنران بعدي دکتر فرزاد قائمي، عضو هيأت علمي دانشگاه فردوسي مشهد، بود که مقالۀ خود را با عنوان: «خاستگاه‌شناسي برزونامة کهن و بازسازي خاستگاه عاميانة داستان برزو» ارائه کرد.

سخنران بعدی دکتر سيدعلي کرامتي مقدم، مدرس پرديس شهيد بهشتي دانشگاه فرهنگيان مشهد بود که مقالۀ خود را با عنوان: «توجه به محسوسات در ادبيّات عامّه روستايي»(کندوکاوي در ادبيّات عامّۀ روستايي با رويکرد تحليل محتوايي و تکيه بر گويش‎هاي محلي فشتنق)، را ارائه کرد.

دکتر لاله آشنا، پژوهشگر فرهنگ و ادبيّات عامه، مقالۀ خود را با عنوان:«مقايسۀ روايت نخستين ديدار گرشاسب با ضحاک در گرشاسب‌نامه با روايت‌هاي مشابه آن در طومارهاي نقالي» ارائه داد.

در نشست‎های بعد از ظهر نیز حامد مهراد، مقالۀ «تقابل عامه‌پسندي ادبي با دوگانة فرهنگ و امر سياسي»؛ دکتر حسن اکبري بيرق، مقالۀ «ادواردبراون، پيشتاز مطالعات فرهنگ‌ عامّه در ايران»؛ جواد محقق نيشابوري مقالۀ«جلوه‌هاي بديع گويش نيشابوري در شعر شاعر خشتمال« را ارائه کردند. مرتضي اسدي پور، دکترفاطمه ماه‎وان، مصطفي توفيقي نیز در نشست پایانی همایش مقاله‎های خود را ارائه کردند. 

 در مراسم اختتاميه چهارمين همايش ملي نگاهي نو به زبان و ادب عامه از زحمات 50 سالۀ استاد محسن ميهن دوست در زمينه پژوهش‎هاي فولکلور قدرداني و از جايگاه علمي و پژوهش ايشان تجليل شد.

کليد گنج سعادت،(مجموعه مقالات چهارمين همايش ملّي نگاهي نو به زبان و ادب عامّه) در 504 صفحه به کوشش دکتر سيّدعلي کرامتي‌مقدم و دکتر جواد ميزبان با نظارت دکتر محمدجعفر ياحقي در انتشارات تمرین به چاپ رسیده است. تعدادی از مقالات نیز در مجموعه الکترونیک با عنوان صد قافله دل منتشر شده است.

تعداد 9 مقاله از مقاله هاي پذيرفته شده در دومين شمارۀ فصلنامۀ مهرا ، نشريۀ انجمن علمي آموزشي معلمان زبان و ادبيات فارسي خراسان رضوي منتشر شد. 8 مقاله نیز در فصلنامه پاژ و 12 مقاله از مقاله هاي پذيرش شده در نشريه علمي پژوهش‎هاي ادبي و بلاغي پیام نور مشهد چاپ خواهد شد.

تمامی مقالات پذیرش شده در چهارمين همايش ملي نگاهي نو به زبان و ادب عامه در پايگاه استنادي علوم جهان اسلام isc ثبت و نمایه خواهد شد.

در پایان از اعضاي دبیرخانۀ همایش: دکتر رويا رستگار، دكتر فريبا عطاشيباني، دكتر جواد ميزبان، محمدرضا خوشدل، محمد دره‎شورزاده، عاطفه شهرياري، مرضيه دليري اصل، سارا پورفرح و سایر دوستانی که ما را در برگزاری همایش یاری کردند، تشکر می‎شود.